Tòa đá lệnh Trump. Vì sao và như thế nào?

Hàng loạt vụ kiện và lệnh toà được ban ra sau khi Tổng thống Mỹ Donald Trump ký sắc lệnh di trú ngày 27/1 vừa qua, khiến cho một số độc giả thắc mắc hệ thống toà án ở Mỹ hoạt động như thế nào.

Chúng ta sẽ cùng tìm hiểu trong bài viết này.

Trước hết, hãy cùng điểm qua những diễn biến cho đến nay, ngày 6/2:

Hệ thống toà án Mỹ

Để hiểu được cơ chế vận hành của toà án Mỹ trong tình huống nêu trên, chúng ta cần hình dung trong đầu cấu trúc hệ thống của nó. Hãy xem sơ đồ giản lược sau đây.

Vì sắc lệnh di trú này liên quan đến luật liên bang, nên chúng ta sẽ chỉ cần chú ý đến Toà Địa hạt Liên bang (Federal District Courts) và Toà Phúc thẩm Khu vực (Federal Courts of Appeals) thôi.

Hệ thống toà án ở cấp liên bang của Mỹ chia toàn bộ lãnh thổ thành 94 địa hạt tư pháp (judicial district), mỗi địa hạt như vậy có một toà địa hạt liên bang, tổng cộng 94 toà. Mỗi bang có từ 1 đến 4 toà địa hạt như thế này. Các toà địa hạt chỉ có thẩm quyền xét xử sơ thẩm các vụ liên quan đến luật liên bang. Các đơn kiện đầu tiên của các hành khách bị giữ ở sân bay chính là nộp cho các toà này.

Đơn kiện của tiểu bang Washington cũng nộp lên một toà cùng cấp ở địa hạt Tây Washington.

Có 13 toà phúc thẩm khu vực. Sơ đồ sau của Federal Bar Association cho thấy rõ 11 khu vực, cộng thêm toà phúc thẩm khu vực thủ đô Washington D.C, và toà chuyên dụng liên bang (federal circuit). Ở đây, chúng ta cần quan tâm đến khu vực số 9 ở miền Tây nước Mỹ, nơi có tiểu bang Washington (WA).

Sau đây, chúng ta sẽ cùng nhau giải đáp hai thắc mắc:

Một, tại sao một toà địa hạt, chỉ là một trong 94 toà được phân bổ xuống các địa phương, nghe na ná như toà cấp tỉnh ở Việt Nam, mà lại có thể đình chỉ sắc lệnh của cả Tổng thống?

Hai, tại sao lúc đầu toà địa hạt Brooklyn ở New York đã ra lệnh đình chỉ sắc lệnh rồi mà sau đó toà địa hạt Tây Washington lại phải ra một lệnh nữa, rồi sau đó Bộ Ngoại giao và Bộ An ninh Nội địa mới dỡ bỏ các thủ tục cấm nhập cảnh? Nói cách khác, lệnh của toà New York khác gì lệnh của toà Washington?

Câu hỏi thứ nhất: Tại sao “toà tỉnh” dám đá cả lệnh Tổng thống?

Rất đơn giản. Đây không phải là “toà tỉnh”. Những toà đã ra các lệnh cho đến lúc này đều là toà liên bang.

Tên nó là toà địa hạt, nghe có vẻ hơi “địa phương”, hơi “nhà quê”. Đúng ra để “cân” được với Tổng thống thì phải là Toà Tối cao Liên bang (Tối cao Pháp viện Hoa Kỳ) chứ? Không.

Điều khác biệt giữa luật Mỹ và luật Việt Nam là Mỹ có hai hệ thống luật song song: luật liên bang và luật tiểu bang.

Nếu vụ việc dính đến luật tiểu bang thì lúc đó “toà tỉnh” mới có thẩm quyền xét xử. Còn sắc lệnh của Tổng thống Trump liên quan đến Hiến pháp và hệ thống luật di trú liên bang cực kỳ đồ sộ của Mỹ, chỉ có toà liên bang mới được xử.

Khi ra toà liên bang thì trước hết phải qua được cửa toà địa hạt đã, vì đó là nơi có thẩm quyền xét xử sơ thẩm.

Toà địa hạt là một toà liên bang đặc trách một khu vực địa lý gọi là địa hạt tư pháp, như đã nói ở trên. Các vụ việc liên quan đến luật liên bang phát sinh trong khu vực địa lý đó thì chuyển lên toà địa hạt tương ứng. Điều đó không có nghĩa toà địa hạt là “toà tỉnh”, càng không có nghĩa là phán quyết của toà chỉ có giá trị trong phạm vi địa hạt đó.

Bên cạnh đó, Bộ Luật Tố tụng Dân sự Liên bang (Federal Rules of Civil Procedures) cũng cho phép các nguyên đơn yêu cầu tòa ban hành lệnh hạn chế tạm thời trong thời gian diễn ra vụ kiện. Thủ tục này tương tự với biện pháp khẩn cấp tạm thời trong luật tố tụng hành chính Việt Nam. Mục đích của biện pháp khẩn cấp tạm thời là để tránh gây ra những thiệt hại vĩnh viễn cho các đương sự trong quá trình xét xử.

Câu hỏi thứ hai: Các quyết định của toà địa hạt New York và toà địa hạt Washington khác nhau thế nào?

Để hiểu sự khác nhau này, chúng ta cần lưu ý: toà án Mỹ chỉ giải quyết những gì nguyên đơn yêu cầu, không hơn.

Đối với lệnh Toà Địa hạt Brooklyn, New York:

Khi hàng trăm hành khách bị giữ lại tại các sân bay, các luật sư đã đại diện cho một số hành khách nộp một đơn kiện habeas theo thủ tục khởi kiện tập thể (class action).

Trong đơn kiện, các nguyên đơn yêu cầu:

– ra lệnh thả các nguyên đơn;

– ra lệnh ngừng trục xuất theo sắc lệnh của Trump;

– tuyên bố việc giam giữ nguyên đơn là vi phạm pháp luật.

Đây là điều bạn cần lưu ý: trong lúc chờ vụ án được xét xử, vốn sẽ mất nhiều thời gian, nguyên đơn đề nghị toà ra lệnh tạm cấm trục xuất những ai đã đến sân bay ở Mỹ rồi.

Đó là tình huống khẩn cấp, do đó Toà địa hạt Brooklyn nhận đơn buổi chiều thì tối ra lệnh tạm cấm trục xuất luôn.

Lệnh này chỉ có giá trị tạm thời, thường là dưới 15 ngày. Sau đó, nguyên đơn có thể xin gia hạn. Toà Brooklyn không thể làm gì hơn vì các nguyên đơn chỉ yêu cầu có thế.

Bạn có thể nghe nói là trong ngày 28 và 29/1, một số toà địa hạt khác cũng ra các lệnh tương tự. Vậy chẳng nhẽ lệnh của toà Brooklyn không có giá trị toàn liên bang hay sao mà mỗi toà phải ra một lệnh riêng? Không phải như vậy.

Do tình hình khẩn cấp là có hàng trăm hành khách bị giữ ở sân bay, các luật sư đã nộp cùng một lúc nhiều đơn kiện habeas ở nhiều toà địa hạt khác nhau, nơi có các sân bay, để tăng cơ hội được xử nhanh và thắng kiện. Các toà sau đó liên tiếp ra các lệnh riêng vì trong tình hình khẩn cấp đó họ không chờ nhau được, hơn nữa cũng chưa chắc họ biết có toà khác đã ra lệnh tương tự trước đó.

Đối với lệnh toà Washington:

Nguyên đơn ở đây là tiểu bang Washington, đại diện là Tổng Chưởng lý (tức Bộ trưởng Tư pháp bang) Bob Ferguson, sau đó bang Minnesota cũng tham gia đơn này. Nội dung đơn kiện của họ hoàn toàn khác, cụ thể:

– Đề nghị toà tuyên sắc lệnh của tổng thống Trump là vi hiến (vi phạm các Tu chính án số 1, số 5 và số 14).

– Đề nghị toà tuyên sắc lệnh cấm nhập cảnh vi phạm một số đạo luật liên bang, ví dụ như Đạo luật về Di trú và Quốc tịch (Immigration and Nationality Act), Đạo luật về Thủ tục Hành chính (Administrative Procedure Act), và Đạo luật thực thi Công ước chống Tra tấn của Liên Hiệp Quốc (Foreign Affairs Reform and Restructuring Act-Denial of Convention Against Torture Relief).

Trong lúc chờ đơn kiện trên đây được xét xử, Tổng Chưởng lý Washington đề nghị toà ra một lệnh đình chỉ thi hành sắc lệnh di trú của Tổng thống Trump trên toàn quốc.

Toà Địa hạt Tây Washington đã đồng ý với đề nghị này, dựa trên 4 tiêu chí do Tối cao Pháp viện Hoa Kỳ xác định trong các án lệ trước đây:

Thẩm phán Robart còn đồng ý với các nguyên đơn là lệnh hạn chế tạm thời cần phải được áp dụng trên toàn nước Mỹ vì Quốc hội đã từng đưa ra hướng dẫn – dựa trên Hiến pháp – là luật về Quốc tịch cần thống nhất (an uniform rule of Naturalization).

Ngoài ra, chiếu theo nguyên tắc tiền án lệ (stare decisis) thì thẩm phán Robart cũng cần tuân theo phán quyết của một án lệ năm 2015: “Các luật về di trú cần phải được áp dụng triệt để và thống nhất trên toàn nước Mỹ (the immigration laws of the United States should be enforced vigorously and uniformly)”. Đó chính là quyết định từ án lệ Bang Texas kiện Chính phủ Hoa Kỳ, 809 F. 3d 134.

Chỉ sau khi có lệnh này của toà, Bộ Ngoại giao và Bộ An ninh Nội địa Mỹ mới tiến hành gỡ bỏ toàn bộ các thủ tục cấm nhập cảnh mà TT Trump ban hành. Tức là coi như chưa từng có cái sắc lệnh đó trên đời, cho đến khi có một phán quyết khác.

Một diễn biến nữa là sau khi Toà Địa hạt Tây Washington ra lệnh này, phe Trump đã kháng cáo lên Toà Phúc thẩm Khu vực số 9, trong đó có đề nghị toà phúc thẩm tạm đình chỉ quyết định của toà địa hạt. Tuy nhiên, Toà Phúc thẩm đã bác đề nghị này của phe Trump.

—

Đến đây, vụ án ở toà Brooklyn sẽ tiếp tục phải chờ xét xử. Riêng vụ án ở toà Tây Washington thì rẽ làm hai nhánh:

– Nhánh 1: Toà Tây Washington sẽ tiếp tục vụ kiện xem sắc lệnh của Trump có vi hiến và vi phạm các đạo luật khác hay không. Sau đó, bên thua có thể kháng cáo lên Toà Phúc thẩm Khu vực số 9 rồi cuối cùng là lên Tối cao Pháp viện Hoa Kỳ.

– Nhánh 2: Lệnh của Toà Địa hạt Tây Washington về việc tạm đình chỉ thi hành sắc lệnh của Trump đã bị kháng cáo lên Toà Phúc thẩm Khu vực số 9. Trong thời gian ngắn sắp tới, Toà phúc thẩm sẽ xem xét đơn kháng cáo này. Sau đó, bên thua có thể kháng cáo tiếp lên Tối cao Pháp viện Hoa Kỳ.

Tuy nhiên, các khả năng trên đều có thể thay đổi tuỳ thuộc tình hình thực tế. Có thể nhánh 1 sẽ phải chờ nhánh 2 trong một số giai đoạn.

Tài liệu tham khảo:

• Lệnh bác yêu cầu tạm thời đình chỉ hành chính (administrative stay) của Toà Phúc thẩm Khu vực Số 9
• Litigation Documents & Resources Related to Trump Executive Order on Immigration
• Án lệ Steele kiện Bulova Watch Co., Inc.
• Án lệ Califano kiện Yamasaki
• Án lệ Monsanto Co. kiện Geertson Seed Farms
• Án lệ Bang Texas kiện Chính phủ Hoa Kỳ
• United States Constitution
• Bộ Luật Tố tụng Dân sự Liên bang (Federal Rules of Civil Procedure)
• Nationwide Injunctions and the Lower Federal Courts
• Court Role and Structure