Hậu Brexit – Kỳ 2: Lằn ranh dân chủ và độc tài số đông

Một đám đông giận dữ cũng nguy hiểm không kém kẻ độc tài tàn bạo ngồi trên ngai vàng.

Nền Dân Chủ Athen và Nên Dân Chủ Hiện Đại; Dân Chủ Trực Tiếp và Dân Chủ Gián Tiếp; Đâu là lằn ranh giữa dân chủ và nền độc tài đám đông? Loạt bài viết này sẽ cho bạn đọc một các nhìn toàn cảnh và lý giải sự khác biệt cũng như câu hỏi trên.

• Nguyễn Quốc Tấn Trung
• Bài viết trước Hậu Brexit – Kỳ 1: Vì sao dân chủ trực tiếp thất bại hơn 2000 năm trước?

—

John Stuart Mill: Mối đe dọa từ độc tài đa số là một phiên bản của độc tài thiểu số

Trong tác phẩm Bàn Về Tự Do từ thế kỷ 19, tác giả John Stuart Mill đã cảnh báo về sự nguy hiểm của “giám sát công cộng” (public scrunity) khi cho rằng, “sự độc tài đa số” (the tyranny of majority) cần được xem xét thuộc nhóm những điều tồi tệ mà một xã hội cần để mắt và có biện pháp kiểm soát nghiêm túc. Ông mô tả:

“Ý nguyện đám đông, về ý nghĩa thực tế, cũng chính là ý nguyện của nhóm người năng động chính trị nhất của đám đông – nhóm đa số, hoặc những kẻ thành công trong việc tự nhận họ là đa số. Đám đông, vì vậy, luôn có thể mong muốn đàn áp những nhóm người khác thuộc phần còn lại. Và những biện pháp ngăn chặn cần đặt ra với hình thái độc tài này cũng không kém phần quan trọng so với các hành vi lạm quyền trong các thể chế độc tài cá nhân khác”.

Ý tưởng chính trong quan điểm của Mill về độc tài số đông là ông cho rằng, một xã hội ép buộc các thành viên của mình phải uốn nắn quan điểm riêng cho phù hợp theo quan điểm phổ biến trong xã hội vốn chỉ được chấp nhận bởi đám đông, được đám đông cho là điều phải, điều đúng cũng nguy hiểm như những thể chế toàn trị khác, dù công cụ – một bên là mệnh lệnh của nhà độc tài, một bên được cho là sự đồng thuận của nhân dân – có vẻ rất khác biệt nhau.

Một bìa ấn phẩm tiếng Anh của tác phẩm Bàn Về Tự Do của John Stuart Mill. Sách đã được biên dịch và phát hành rộng rãi tại Việt Nam.

Nói cách khác, theo Mill, dân chủ là điều tốt, ý nguyện của đa số dân chúng là điều tốt, nhưng sẽ chỉ tốt khi những ý nguyện đó hướng đến việc bảo vệ quyền tự do của cá nhân, chứ không nhằm tước đoạt tự do cá nhân. Lằn ranh giữa dân chủ và độc tài đa số mà ông chọn ra, theo người viết, được đánh giá bằng mục tiêu mà đám đông đó hướng tới: bảo vệ hay tước đoạt tự do cá nhân.

Đám đông cùng bỏ phiểu để lựa chọn một Hiến Pháp thành văn bảo vệ quyền công dân, quyền tư hữu và mô hình nhà nước thích hợp để thực thi việc bảo vệ đó – là dân chủ. Đám đông bỏ phiếu để áp đặt quan điểm của họ lên hôn nhân, áp đặt việc tịch thu tài sản của một người để chia cho nhóm người khác – là sự độc tài đa số.

Điểm cân bằng giữa nhà nước dân chủ và độc tài số đông

Cần nhấn mạnh rằng với bài viết này, người viết không hề chê bai hình thái nhà nước dân chủ, và lại càng không ủng hộ một nhóm các “cá nhân tinh hoa” cho rằng chỉ có họ mới có đủ khả năng lãnh đạo một quốc gia, cộng đồng. Dân chủ và các phiên bản nhà nước của chúng, cuối cùng, vẫn là hình thức nhà nước hoạt động hiệu quả và nhân đạo nhất trong lịch sử nhà nước của nhân loại.

Trưng cầu dân ý, tương tự, là một trong những hình thái biểu hiện hiếm hoi của dân chủ trực tiếp còn sót lại và cần được giữ gìn. Việc trao cho công dân một quốc gia quyền được thể hiện tiếng nói, ý nguyện công chúng trực tiếp và rõ ràng, thứ mà các chính thể đại diện không thể thay thế được, cũng là một điều vô cùng hợp lý.

Dân chủ trực tiếp thậm chí là không thể thay thế để trả lời những câu hỏi nền tảng có tính chất quyết định như quyết định thay đổi Hiến Pháp, điều chỉnh hình thái nhà nước hay loại bỏ một thể chế, chế độ (như cuộc trưng cầu dân ý loại bỏ chế độ Apartheid tại Nam Phi năm 1992). Những lời bao biện rằng dân trí thấp, không thể đưa Hiến Pháp ra để trưng cầu dân ý có lẽ chỉ thốt ra được từ miệng của những nhà độc tài mà thôi…

Hình ảnh buổi trưng cầu dân ý khai tử chế độ Aparthied tại Pietersburg, 17 tháng 03 năm 1992. Ảnh: Wikipedia

Nhưng tại sao ngay cả các quốc gia với nền dân chủ lâu đời và tiên tiến, trưng cầu dân ý nói riêng và các hình thái dân chủ trực tiếp nói chung cũng cần rất nhiều thời gian để chuẩn bị cặn kẽ với các phương án pháp lý rõ ràng?

• Trước tiên, là vấn đề về tính đại diện thực tế của các biện pháp này. Các chính sách và văn bản pháp luật được trưng cầu dân ý và thông qua dưới danh nghĩa “nhân dân”, “đa số”, thật ra lại chỉ được chấp thuận bởi một tỷ lệ rất nhỏ dân số. Ví dụ cuộc trưng cầu dân ý về việc trục xuất tội phạm nước ngoài tại Thụy Điển được thông qua với tỷ lệ 52,9% trên 52,6% cử tri đi bầu, điều này đồng nghĩa chỉ có khoản hơn 25% số cử tri có quyền bầu chấp thuận phương án luật nói trên. Điều này cũng diễn ra tương tự với cuộc trưng cầu dân ý cho Brexit vừa rồi tại Anh. Hiển nhiên, cũng sẽ có người phản biện rằng vấn đề với tỷ lệ không hoàn hảo cũng xảy ra rất thường xuyên tại các cuộc bầu cử chức danh đại diện. Nhưng cần nhớ rằng tính nguy hiểm và khả năng tác động trực tiếp đến đời sống xã hội của trưng cầu dân ý nặng nề hơn, bởi như nhắc đến ở trên, các hành động của chức danh đại diện trong một nền cộng hòa dân chủ luôn được giám sát và tham vấn chặt chẽ, trong khi chính sách được thông qua bằng trừng cầu dân ý – nếu được thông qua một cách rõ ràng, mang tính nền tảng, có hiệu lực thi hành cao – thì gần như không thể sửa chữa được, vì danh nghĩa “ý nguyện nhân dân”.

• Thứ hai, tại những thời điểm khó khăn về kinh tế và an ninh quốc gia, trưng cầu dân ý hoặc các hình thái dân chủ trực tiếp có thể làm sao nhãng những nhà lập pháp và người dân khỏi nguồn cơn vấn đề thật sự cần giải quyết. Năm 2009, tại New Zealand đã diễn ra một cuộc trưng cầu dân ý không có hiệu lực bắt buộc về việc liệu ba mẹ có quyền… đánh con hay không? Trường hợp này, cũng như Brexit, là một ví dụ cho thấy dân chủ trực tiếp có thể bị lạm dụng bởi các nhóm lợi ích nhằm hướng tập trung dư luận vào những vấn đề không quan trọng, gây chia rẽ. Người Anh và các nhà lập pháp của họ đáng lẽ phải tìm cách thương lượng lại các giới hạn trách nhiệm của họ trong liên minh EU theo chiều hướng mà họ cho là có lợi cho Liên Hiệp Anh hơn, hay trong riêng vấn đề người tỵ nạn ở Châu Âu tìm cách thỏa thuận và xây dựng một cơ chế tiếp nhận người tị nạn thỏa mãn được cả yêu cầu của EU và nguyện vọng của người dân các nước thuộc Liên Hiệp của họ hơn, thì lại chọn dùng trưng cầu ý dân theo một cách rất có thể sẽ làm họ phải đánh đổi các lợi ích kinh tế và ngoại giao để rời khỏi EU.

Quan điểm của bạn về câu hỏi “Trưng cầu dân ý” này là gì?

• Cuối cùng, trưng cầu dân ý đôi khi có thể bị lạm dụng bởi ngay chính những người đưa ra ý kiến trưng cầu dân ý bằng cách giới hạn lựa chọn và lèo lái tranh luận công cộng. Điều này đã từng diễn ra tại Iran sau cuộc Cách Mạng Hồi Giáo Iran, khi người dân được “trưng cầu dân ý” với câu hỏi “Bạn có đồng ý lựa chọn hình thái nhà nước Cộng Hòa Hồi Giáo hay không? A. Có/ B. Không” và chấm dứt chỉ với câu hỏi đó. Thứ gọi là trưng cầu dân ý này thật ra chỉ nhằm lợi dụng danh nghĩa nhân dân để làm lợi cho chính phủ lâm thời đang đặt ra câu hỏi. Tại sao chúng ta không có lựa chọn khác? Nhà Nước Cộng Hòa Hồi Giáo là nhà nước như thế nào? Vận hành ra sao? Quyền lợi của người dân ra sao? Có mấy nhánh quyền lực? Kiểm tra và giám sát bằng phương thức nào?… Đó là những câu hỏi không được đưa ra, và từ đó, không được bàn luận đến. Nó khiến cho người dân bị cuốn vào tranh cãi “Anh có chống Hồi Giáo hay không?” hơn là tập trung vào câu hỏi lựa chọn một hình thái nhà nước nào cho hiệu quả. Chính vì vậy, với  thực trạng dân số đa số Hồi Giáo tại Iran, hiển nhiên kết quả của cuộc trưng cầu dân ý là hơn 90% dân chúng chọn câu trả lời có, dù không ai trong số họ biết hình hài của nhà nước đó cuối cùng là gì.

Nhìn chung, dù trưng cầu dân ý là vô cùng quan trọng – bất kỳ công dân nào cũng cần cẩn trọng xem xét về tính kỹ thuật, tính mở, phạm vi lựa chọn và khả năng trao đổi thông tin, tranh luận bên trong cộng đồng. Danh nghĩa ý nguyện nhân dân là một thứ thiêng liêng, và không nên được phép trả giá lần 1 lần 2 như tại Vương Quốc Anh lúc này./.